دوالک بازی: تاریخچه و اصول ابتدایی بازی

دوالک‌ بازی که سالها برای قمارکردن و شرط بندی استفاده می شده، هنر فریب و تردستی در قالب یک بازی سنتی ایرانی است که ذهن و چشم را به چالش می‌کشد.

دوالک بازی یا دوال بازی یک نوع بازی قمار بسیار قدیمی ایرانی است که امروزه به ندرت می توان کسی را یافت که درباره آن بداند چنانچه گذشت زمان گرد فراموشی بر آن نهاده است.

بازی دوالک یا دوال‌ بازی یکی از کهن‌ترین بازی‌های ایرانی است که ریشه‌ای بیش از هزار سال در فرهنگ ایران دارد. این بازی نه‌تنها جنبه سرگرمی و قمار داشته، بلکه به‌دلیل پیچیدگی، تردستی و فریب‌کاری، در ادبیات فارسی نیز به‌عنوان نماد نیرنگ و حیله‌گری شناخته شده است. در کنار سرگرمی های کهن دیگری مانند بازی گنجفه، آس ناس و یا حتی تخته نرد، تاریخ ایران مملو از این قبیل تفریحات است.

از نمونه های بارز فرهنگی که اشاره به این سرگرمی دارد می تواند به حکایت سلطان محمود با مرد دوالک باز اشاره کرد.

دوالک بازی

دوالک بازی چیست؟

در تعریف دوالک بازی آنچنان که در فرهنگ فارسی عمید آمده است: نوعی بازی و قمار که با دوال و حلقه و قلاب صورت می‌گیرد. به این طریق که دوال یا تسمه کمربند را مانند حلقه به‌ هم می‌پیچند و طرف بازی باید سیخ یا میله‌ای را چنان در میان یکی از حلقه‌ها قرار بدهد که وقتی حریف دوال یا تسمه را می‌کشد سیخ در وسط تسمه بماند که در این صورت برنده است و اگر تسمه را کشید و به سیخ گیر نکرد آن که سیخ را در دست دارد باخته حساب می‌شود.

همچنین در تحقیقی که توسط علی بلوکباشی به انجام رسیده است و تحت عنوان کتاب بازی های کهن در ایران و در سال ۱۳۸۶ به چاپ رسیده است در بخشی تحت عنوان دُوالک بازی و تحقیقی در واژه دوال به معرفی این بازی پرداخته شده است. این مجموعه تحقیقی را از لحاظ اهمیت می توان با کتاب The Compleat Gamester مقایسه کرد و تاثیر آن را بسیار مهم دانست.

برای دانلود بخشی از نسخه اسکن شده از این بخش کتاب می توانید از لینک زیر اقدام نمایید: کتاب بازی های کهن در ایران

کتاب بازی های کهن در ایران

این بازی به‌ قدری با نیرنگ و مهارت همراه است که در شعر و ادب فارسی، واژه‌هایی مانند دوالک‌باز و دوالک‌باختن به‌عنوان کنایه از فریب‌کار و حیله‌گر به‌کار رفته‌اند. مثلا ناصر خسرو و عطار در اشعار خود به این بازی اشاره کرده‌اند. همچنین در لغت‌ نامه دهخدا و منابعی مانند «بهار عجم» و «برهان قاطع» شرح‌هایی از این بازی آمده است. یا به عنوان نمونه ای دیگر می توان به شعری از ابوالفرج رونی اشاره کرد:

با معجز انبیا چه باشد - زرّاقی و بازی دوالک

نحوه انجام بازی

چگونگی انجام این بازی کهن در بدین شکل توضیح داده شده است که: نوعی بازی و قمار که با دوال و حلقه و قلاب صورت گیرد و آن چنان است که مقامران دوال را دولا پیچند و به نوعی تاه ساخته و پیچ داده بر زمین نهند و سپس دوال از آهن به دست دوال زننده دهند که سر آن میل را در ته دوال به وجهی بگذارد و بر زمین استوار نماید که وقتی سرهای دوال را بکشند بدر رفتن ندهد، پس اگر چنین شد داو نمی برد و اگر میل بر زمین قائم ماند و دوال از آن جدا شد داو کرد. (لغت محلی شوشتر).

مهارت یافتن در شیوه دوالک بازی در عین سادگی نیاز به تمرین بسیار دارد، بطور خلاصه روش کار به بیان امروزی تر بدینصورت است:

• دوال را دولا کرده و سه حفره در آن ایجاد می‌کنند.
• دوالک‌باز دوال را روی زمین یا زانوی خود قرار می‌دهد.
• داوزننده (بازیکن مقابل) باید شاخ را در یکی از حفره‌ها قرار دهد.
• دوالک‌باز با مهارت خاصی دوال را می‌کشد و پیچ‌ها را باز می‌کند.
• اگر داوزننده شاخ را درست حدس زده باشد، دوالک‌باز با ترفند جای حفره را عوض می‌کند تا شاخ در حفره نباشد.

همچنین در کتاب بلوکباشی روش بازی اینگونه توضیح داده شده است:

ابزارهای این بازی یک دُوال یا دَوال نرم و نازک به پهنای دو سانتی‌متر و درازای تقریبا یک متر، و یک میله چوبی یا فلزی کوتاه به درازای تقریبی ۱۵ سانتی‌متر، به نام شاخ است. پشت و روی دوال یک‌رنگ و یک‌شکل، و یک سر شاخ تراشیده و نوک‌دار است.

به هنگام بازی، دوالک‌‌باز دوال را از طول تا و دولا می‌کند و ته دوال را تای دیگر می‌زند و در آن ۳ حفره ایجاد می‌کند و دوال را دور آنها می‌پیچد و آن را روی زمین، چهار‌پایه، یا زانوی خود قرار می‌دهد. در این هنگام شاخ را به داوزننده (کسی که با دوالک‌باز گرو و شرط می‌بندد) می‌دهد تا آن را در حفره‌ای که اصلی می‌پندارد، قرار دهد. پس از قراردادن شاخ در یکی از حفره‌ها، دوال‌باز دو سر دوال را باهم می‌کشد و پیچهای دوال را باز می‌کند. درصورتی‌که داوزننده شاخ را در حفرۀ اصلی قرار داده باشد، دوالک‌باز برای خنثى‌کردن آن به هنگام کشیدن دوال، یک سر آن را در پیچ نخست، به گونه‌ای که از چشم داوزننده پنهان ماند، رها می‌کند و در پیچ بعد آن را می‌گیرد و با این کار دوال را پشت به رو و جای اصلی حفره را عوض می‌کند تا شاخ در بیرون از حفرۀ اصلی قرار گیرد. دوالک‌باز با چنین تردستی و حیله‌ای همیشه برنده داو خواهد بود.

جمع بندی

دوالک‌بازی یکی از بازی‌های سنتی و نمادین فرهنگ ایرانی است که با ترکیبی از مهارت، فریب، و دقت اجرا می‌شود. این بازی با ابزار ساده‌ای چون تسمه چرمی و یک شاخ کوچک، بستری برای نمایش هوش، چالاکی و نیرنگ فراهم می‌کند و در ادبیات فارسی نیز به‌عنوان نماد حیله‌گری و زیرکی شناخته شده است. حضور آن در اشعار شاعران بزرگی چون ناصر خسرو و عطار نشان‌دهنده جایگاه فرهنگی و استعاری این بازی در ذهن ایرانیان است.

با بازآفرینی دوالک‌بازی در قالب‌های مدرن—از بازی‌های رومیزی و دیجیتال گرفته تا اجراهای نمایشی—می‌توان این میراث فرهنگی را زنده نگه داشت و نسل جدید را با لایه‌های پنهان آن آشنا کرد. دوالک نه‌تنها یک سرگرمی است، بلکه تمرینی برای ذهن، تمرکز، و شناخت رفتار انسانی در مواجهه با انتخاب و فریب است؛ بازی‌ای که گذشته را به زبان امروز بازگو می‌کند.